TỬ HUYỀN KHÚC

Nguyễn xuống thuyền lúc nửa đêm. Bên dòng Hương lãng đãng sương, một tiếng gà  eo óc từ đâu điểm vào trời sao chút thê lương như cám cảnh mảnh trăng vừa khuất dưới chân trời không định. Vẫn là con hầu gái ra đón Nguyễn nơi đầu thuyền: “Xin thứ lỗi! Chủ tôi đã mệt! Hẹn ngài hôm khác vậy”. Nguyễn thở dài: “Ba lần rồi, chủ ngươi từ chối gặp ta! Tại sao? Hãy nói cho ta biết chủ người cần gì để ta lo liệu cho một lần gặp gỡ”. Thể nữ cúi đầu: “Đành vậy, xin ngài hãy báo danh tính, tôi sẽ hỏi chủ tôi thêm lần nữa”. Nguyễn tiện tay đưa chiếc quạt đang cầm: “Hãy đưa cho chủ ngươi chiếc quạt này!”. Thể nữ trở vào thuyền. Khoảnh khắc chờ đợi khiến Nguyễn thấy khó chịu, nặng nề. Cửa thuyền mở và lần này không khép lại, từ đó vọng ra tiếng nói trong và nhẹ: “Xin mời Nguyễn tiên sinh vào”.

Cơ chế hình thành và giải mã điển cố trong văn học trung đại Việt Nam

1. Dẫn nhập

Tinh thần “ôn cố tri tân” thấm nhuần rộng khắp trong môi trường văn chương bác học thời trung đại đến mức tất cả những vấn đề của đời sống và nghệ thuật đều có xu hướng được thức nhận, lý giải trên cơ sở những giá trị điển phạm của quá khứ. Yêu cầu lấy xưa để hiểu nay, lấy vẻ đẹp chuẩn mực trong kinh sách thánh nhân làm khuôn mẫu khiến cho mọi sáng tạo của người đời sau, thực chất chỉ là sự xoay sở khéo léo trong phạm vi quan niệm “Thuật nhi bất tác”. 

Chuyện đồng bằng

Ở cái làng nhỏ ven bờ sông Hậu này đã xảy ra rất nhiều sự kiện đến mức, người ta phải tập quên đi những sự kiện không đáng nhớ hay có thói quen cố làm sống lại một sự kiện nào đó trong thăm thẳm ký ức hao mòn bằng việc nối nó với một sự kiện khác vừa diễn ra. Tỷ như, người làng sẽ mãi mãi quên đi một vụ án mạng xảy ra từ nhiều năm về trước nếu không có một ngày mưa bão, sấm chớp đánh sạt lở một góc chái sau của ngôi đình Thành Hoàng.

Kiến ngãi bất vi

“Đến đây xứ sở lạ lùng

Con chim kêu phải sợ, con cá vùng phải kinh”

(Ca dao Nam Bộ)

Hai người, một thầy, một trò, trên chiếc xuồng nhỏ đang đi sâu vào cánh đồng nước hoang vu vùng Đồng Tháp Mười. Gã học trò đứng trước mũi xuồng, gập người chống chiếc sào dài và nặng trịch xuống nước, chốc chốc lại quay về phía sau nhìn ông thầy của mình, một nhà sư có dáng vóc nhỏ thó và ánh mắt lạnh lẽo. Ông ta ngồi giữ lái, nhịp nhàng và khéo léo dùng cây dầm ngắn đẩy xuồng lướt tới. Họ đã đi suốt đêm trong mưa lạnh để giờ đây có thể tắm mình trong những ánh nắng đầu tiên từ vầng dương đỏ ửng ló dạng ở đằng đông làm rạng hồng cả một vùng chân trời tít tắp. Đó cũng là lúc họ nhận ra quanh mình toàn là nước.

Khảo sát phép đối ngẫu trong thơ ca trung đại Việt Nam từ góc nhìn cấu trúc

Dựa trên mô hình do ngôn ngữ học đề xướng để tìm hiểu hoạt động sáng tạo văn chương, các nhà cấu trúc luận đã tìm ra nguyên lý cấu tạo một tác phẩm thơ dựa trên sự nối kết của “các đơn vị âm luật nằm kề nhau” “nhờ chức năng của nguyên tắc tính song hành ngữ pháp với các cặp đôi hoặc đôi khi là các cặp ba”[1] tạo thành hiện tượng đối xứng của những nhóm từ nhị nguyên có cùng một kiểu liên kết cú pháp. Có thể tìm thấy những biểu hiện sinh động và phổ biến của mô hình cấu trúc này trong các văn bản cổ xưa của nhân loại, từ Kinh Thánh, kinh Vệ Đà đến thơ giáo huấn của người Mông Cổ, Phần Lan hay các bài ca Folklore Nga… và đương nhiên, phải nhắc tới một trường hợp tiêu biểu cũng được R. Jacobson đề cập đến trong “Thơ của ngữ pháp và ngữ pháp của thơ”, đó là thơ và biền văn của người Trung Hoa.

VIÊN MAI BÀN VỀ THƠ NỮ TRONG “TUỲ VIÊN THI THOẠI”

Sự kết hợp giữa lý luận với phê bình khiến cho các tác phẩm thi thoại trong lịch sử văn học cổ điển Trung Hoa luôn có được sức hấp dẫn và ưu thế riêng. Nó giúp người viết có thể phát biểu những quan niệm cá nhân về thơ ca một cách sinh động và thuyết phục thông qua việc chọn lọc, bình phẩm những hiện tượng cụ thể để chứng minh cho các luận điểm khái quát có ý nghĩa đúc kết quy luật sáng tác và thưởng thức văn học. Xu hướng chung của các tác phẩm nổi tiếng như Lục Nhất thi thoại của Âu Dương Tu, Thương Lang thi thoại của Nghiêm Vũ (thời Tống); Tứ Minh thi thoại của Tạ Trăn (thời Minh); Đàm long lục của Triệu Chấp Tín, Khương Trai thi thoại củaVương Phu Chi, Thạch Châu thi thoại của Ông Phương Cương (thời Thanh),... là lựa chọn tác phẩm của những chân dung thơ tiêu biểu thời Hán, Nguỵ, Đường, Tống, hoặc những nhà thơ nổi tiếng đương thời làm đối tượng bình phẩm khen, chê hay dẫn dụng để chứng minh cho quan điểm nghệ thuật của người viết.

DẤU ẤN CỦA TINH THẦN MỸ HỌC SINH THÁI TRONG TRIẾT THUYẾT LÃO TRANG

1. Khi bàn về “Sinh thái học trong những nền văn minh cổ”, Johnson Donald Hughes đã trình bày ý tưởng về một sự lựa chọn định mệnh ở thời Hi Lạp cổ đại, theo đó Theophratus (372- 286 TCN), người được Hughes gọi là cha đẻ của sinh thái học, đã sớm nhận thức rằng tự nhiên là một hệ thống sự sống (System of living being), trong đó, mỗi sinh thể, bao gồm cả con người, đều tồn tại nhờ quan hệ hài hòa với các sinh thể khác và đều có vai trò nhất định trong sự vận hành của toàn hệ thống.

Tết và mai

Mỗi Tết đi qua, một chút buồn không rõ ở lại, như vướng vất bởi một thời đã xa, thời của dân tộc thuần nông vui Tết tự cung tự cấp. Nhánh mai cắt ngoài vườn nhà, bộ lư tự lau chùi sáng bóng để tỏ lòng hiếu thảo thành thực với tổ tiên. Nếp thơm tự quết bánh phồng, làm bánh tét, trái cây vườn nhà đem làm mứt, chăm chút khéo tay, đậm đà vị ngọt dân dã, tinh sạch. Tết vất vả, chộn rộn, nhiêu khê trăm việc chuẩn bị mà lại vui, đầm ấm không khí quần tụ, đoàn kết trong cộng đồng, họ mạc, gia đình.

NGỘ VÀ HÀNH TRÌNH TRẢI NGHIỆM ĐỜI SỐNG CỦA THIỀN NHÂN ĐỜI TRẦN

1. Trong Thiền Tông chỉ nam tự,[i] Trần Thái Tông có nhắc lại câu chuyện ông từng đang đêm trốn khỏi hoàng cung, vượt suối trèo đèo lên Yên Tử. Vị vua nổi tiếng này, lòng nặng trĩu ưu tư vì ở ngôi cao khi còn rất trẻ, lại mất đi những người thân yêu nhất và bị chi phối ghê gớm bởi Trần Thủ Độ, một chính khách đầy quyền uy, đã đến gặp nhà sư trụ trì thỉnh cầu thành phật. Sư trả lời: “Trong núi vốn không có Phật. Phật ở ngay trong lòng. Lòng lặng lẽ mà hiểu đó chính là chân phật, không cần khổ công tìm kiếm bên ngoài”.

Tứ tuyệt cho mình

Ngày mẹ mất

Khăn trắng trên đầu, khăn trắng bay

Ta ngồi lau bụi mắt chiều nay 

Mẹ nằm dưới đất mình ên lạnh

Mây trắng trên trời, mây trắng bay

        (15.6.2024) 

Người hiền sống khiêm tốn

Thơ hay lời giản dị

Bầu trời gợi thi ý

Ngàn năm chỉ xanh thôi.

***

Quê ơi từ độ chân luân lạc

Mỗi dặm đường xa một nỗi niềm

Trong bóng Đường thi chiều lãng đãng

Quê nhà sao bỗng thấy xa thêm.

Mùi Cỏ

Cái máy đuôi tôm đang chạy ngon ơ bỗng khục khục mấy tiếng rồi chết cứng, làm chiếc ghe chòng chành, lững thững ngoẹo đầu vướng vào hàng điên điển. Thảnh làu bàu: “Tiêu rồi! Hết xăng hay chết bugi bất tử vầy trời!”. Hưởng ngồi phía trước, ngoái đầu nhìn Thảnh mở nắp bình xăng kiểm tra rồi quấn sợi dây dù mấy vòng vào bánh trớn, giật mạnh. Cục máy nghẹt mũi, xục xịch phụt khói đen, rùng mình mấy cái... và.. chấm hết!

Bãi trâu thần

Trong ký ức tuổi thơ tôi, mỗi chiều là một cuộc chia tay. Khi mặt trời còn lại chút ánh sáng nhuộm đỏ bầm hàng cây trâm bầu ngoài ruộng, khi đám vịt chạy đồng bị lùa về chuồng, tiếng kêu xao xác lẫn trong tiếng ếch nhái uềnh oang, cha tôi ngồi ngoài bực cửa, tôi đi ra bãi sông, đứng nhìn mẹ tôi đẩy chiếc xuồng nhỏ xa bờ, nói với lại: “Vô nhà đi! Sáng, má về!”. Lần cuối tôi đòi theo là năm tôi vào lớp một. Từ đó, chiều nào, tôi cũng đợi bóng mẹ khuất hẳn bên kia bờ là nhảy xuống sông, mấy lần hụt chân, sặc nước thì bơi được. Nhưng sông rộng lắm! Sức một đứa trẻ sáu tuổi, dù biết bơi cũng không thể vượt qua, chỉ đứng ngẩn ngơ nhìn, cứ như nước đã cuốn mẹ tôi đi đâu mất…

Biểu tượng thiên đường xanh trong văn học Trung Hoa và Việt Nam thời trung đại

1. Vườn treo Balylon, một biểu tượng thiên đường trong tôn giáo của người Sumer; khu vườn địa đàng trong Kinh Cựu Ước; Arcadia, vùng đất thiêng thơ mộng trong thần thoại Hy Lạp; Otherworld, vùng đất không có chiến tranh, dịch bệnh, tuổi già trong truyền thuyết của người Celtic… đó chỉ là vài cái tên tiêu biểu gợi nhớ sự tồn tại của một vùng đất được ghi nhận trong huyền tích của nhiều tộc người cổ xưa trên thế giới. Tên gọi khác nhau nhưng, những gì mà con người ở các quốc gia có khi cách nhau nửa vòng trái đất hình dung và miêu tả về vùng đất đó lại có nhiều điểm giống nhau lạ lùng. Sự tương đồng này cho thấy rõ là có một đoạn thông tin ghi nhận ký ức về một thế giới thuở hồng hoang với bầu không quyển xanh tươi, thuần khiết, nơi con người từng chung sống hồn nhiên, bình đẳng cùng muôn loài, đã được lưu giữ và mã hóa trong huyền thoại. Thời của huyền thoại đã đi qua nhưng suốt tiến trình phát triển của lịch sử nghệ thuật, đôi khi, chúng ta vẫn tìm thấy dấu vết của đoạn mã vô thức ấy trong những tác phẩm mô tả cuộc hành trình ngược chiều với nền văn minh nhân tạo của những con người cô đơn, khát khao quay về nguồn cội, khắc khoải kiếm tìm một thiên đường xanh đã mất. Trong văn chương Trung Hoa và Việt Nam thời trung đại, miền đất đó được gọi là tiên cảnh, Đào Nguyên, Thiên Thai. Sự tồn tại phổ biến của nó trong bộ phận tác phẩm chịu ảnh hưởng bởi tư tưởng Lão- Trang, một triết thuyết chứa đựng nguồn tài nguyên phong phú của trí tuệ sinh thái phương Đông cổ đại, hứa hẹn sẽ cung cấp những gợi ý thú vị cho người nghiên cứu khi khai thác các giá trị của văn học trung đại từ góc nhìn phê bình sinh thái.