1.
Vườn treo Balylon, một biểu tượng thiên đường trong tôn giáo của người Sumer; khu
vườn địa đàng trong Kinh Cựu Ước; Arcadia, vùng đất thiêng thơ mộng trong thần
thoại Hy Lạp; Otherworld, vùng đất không có chiến tranh, dịch bệnh, tuổi già
trong truyền thuyết của người Celtic… đó
chỉ là vài cái tên tiêu biểu gợi nhớ sự tồn tại của một vùng đất được ghi nhận
trong huyền tích của nhiều tộc người cổ xưa trên thế giới. Tên gọi khác nhau
nhưng, những gì mà con người ở các quốc gia có khi cách nhau nửa vòng trái đất
hình dung và miêu tả về vùng đất đó lại có nhiều điểm giống nhau lạ lùng. Sự
tương đồng này cho thấy rõ là có một đoạn thông tin ghi nhận ký ức về một thế
giới thuở hồng hoang với bầu không quyển xanh tươi, thuần khiết, nơi con người từng
chung sống hồn nhiên, bình đẳng cùng muôn loài, đã được lưu giữ và mã hóa trong
huyền thoại. Thời của huyền thoại đã đi qua nhưng suốt tiến trình phát triển của
lịch sử nghệ thuật, đôi khi, chúng ta vẫn tìm thấy dấu vết của đoạn mã vô thức ấy
trong những tác phẩm mô tả cuộc hành trình ngược chiều với nền văn minh nhân tạo
của những con người cô đơn, khát khao quay về nguồn cội, khắc khoải kiếm tìm một
thiên đường xanh đã mất. Trong văn chương Trung Hoa và Việt Nam thời trung đại, miền đất đó được gọi là tiên
cảnh, Đào Nguyên, Thiên Thai.
2.
Nếu tiên cảnh là nơi ở của các vị thần tiên thì Đào Nguyên lại là một vùng đất
tách biệt khỏi những nền văn minh, nơi con người có thể sống hài hòa với môi
trường tự nhiên và hầu như không phải chịu một tác động nào từ những biến thiên
chính trị, thời cuộc bên ngoài. Trường hợp Thiên Thai phức tạp hơn, có khi nó
là nơi tiên ở, có khi lại là một vùng đất tương tự cảnh Đào Nguyên. Tên gọi,
cách định vị không- thời gian, cách định dạng các dấu hiệu nhận biết và phương
thức nối kết với thế giới thế tục có thể khác biệt nhưng về bản chất, cõi tiên,
Thiên Thai hay Đào Nguyên đều là một miền đất hứa nằm ngoài sự chi phối của các
thiết chế tôn giáo, đạo đức, chính trị..; nó từ chối nền văn minh nhân tạo, kiên
trì bảo lưu những dấu tích còn lại của một vùng sinh thái cổ xưa, một khu vườn
địa đàng thơ mộng và lãng mạn trong tâm thức nguyên thủy.
Cõi
tiên không hoàn toàn thuộc về một vùng nào trong mô hình tam giới. Con người thời
cổ xây dựng mô hình này theo cấu trúc trục dọc trên cơ sở ý niệm đồng nhất định
hướng lên trên và xuống dưới với những cặp phạm trù đối cực thiện- ác, cao quý-
thấp hèn, tưởng thưởng- trừng phạt…. Lấy trần thế làm điểm mốc, phần không gian
hướng lên trên là thiên đình, nơi người thiện được hưởng cuộc sống hạnh phúc
vĩnh hằng còn phần không gian hướng xuống dưới là âm phủ, nơi kẻ ác bị xét xử
nghiêm minh và nhận chịu những hình phạt tương ứng với tội lỗi đã gây ra trên
trần gian. Cõi tiên dù là vùng không gian phù hợp với ý niệm định hướng lên
trên nhưng lại không nằm trong phạm vi thượng giới, thiên đình mà vẫn ở một nơi
nào đó thuộc địa phận hạ giới. Cấu tạo của chữ “tiên” (仙)trong Hán tự là sự kết hợp giữa người
(nhân) và núi (sơn) để phản ánh ý niệm càng lên cao thì càng gần với không gian
thần thánh nhưng núi vẫn thuộc địa phận trần gian. Kho tàng tiên thoại cùng các
sách sơn xuyên địa vực phong phú của người Trung Hoa cổ xưa thường ghi nhận nơi
thần tiên ở là những hòn đảo xa xôi giữa biển cả mênh mông, hay những ngọn núi
cao nghìn trượng. Đặc điểm định vị này được thể hiện rõ qua những ghi chép
trong Sơn hải kinh[i],
những câu chuyện trong Sưu thần ký của
Can Bảo (chuyện đôi hạc trắng trong núi tiên Lan Nhược), Liệt tiên truyện của Lưu Hướng (chuyện Hàn tử vào núi gặp tiên), Tình sử của Phùng Mộng Long (chuyện
Trương Anh gặp tiên nữ trong núi Thái Nghi, chuyện chàng trai họ Chu được dẫn
vào núi tiên gọi là cung nga Bồng Lai, truyện Lưu Thần, Nguyễn Triệu lạc vào
cõi thiên thai), Liêu trai chí dị của
Bồ Tùng Linh (chuyện Vương Miễn được đạo sĩ dẫn đến đảo thần tiên), Tử bất ngữ của Viên Mai (chuyện tiên cô
kỹ nữ trên ngọn Vân Ải, Tô Châu),… hoặc
qua những tác phẩm văn chương Việt Nam thời trung đại như Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ (Từ Thức gặp tiên trên một hòn đảo
ngoài cửa bể Thần Phù), Truyền kỳ tân phả
của Đoàn Thị Điểm (Tú Uyên gặp tiên nữ Giáng Kiều), Lan Trì kiến văn lục của Vũ Trinh (Nguyễn Lộc gặp tiên trên đảo,
chuyện về một thế giới lạ lùng trong hang núi giữa biển), Vịnh động Từ Thức 1 và 2 của Trịnh Sâm, Đề Từ Thức sơn của Ngô Thì Sĩ…
Trong
khi đó, chốn Đào Nguyên lại được hình dung là một vùng làng xóm, dân cư tồn tại
ở đâu đó giữa đại ngàn sâu thẳm. Dấu vết của những ngôi làng kỳ lạ này được ghi
nhận trong Đào Hoa nguyên ký của Đào
Tiềm, Đào Hoa hành của Vương Duy, Tiễn đăng tân thoại của Cù Tông Cát
(Truyện Thiên Thai phỏng ẩn lục),,… hoặc được nhắc đến trong các tác phẩm văn
chương trung đại Việt Nam như Mộng Thiên
Thai phú của Ngô Thì Nhậm, Tục Thiên Thai phú của Ngô Thì Chí, Hoàng Mai sơn thượng thôn hay Sơn thôn của Nguyễn Du,.. qua hình ảnh
những xóm nhỏ nằm giữa muôn ngọn núi, xa cách gió bụi, nơi áo mũ các cụ già vẫn
theo đời Hán còn năm tháng thì khác với đời Tần (“Trưởng giả y quan do thị Hán- Sơn trung Giáp Tý quýnh phi Tần”- Sơn thôn).
Dù
ở rừng sâu, núi cao hay biển cả mênh mông thì tiên cảnh, Đào Nguyên hay Thiên
Thai đều có một đặc điểm chung, đó là các chỉ dấu cụ thể nhằm định vị nó trong
tọa độ không- thời gian đều bị bao phủ bởi lớp sương mờ huyễn hoặc. Về mặt
không gian, việc xác định vùng đất bị lãng quên đó có thực sự tồn tại hay không
và đang ở đâu trên bản đồ gần như là bất khả. Về mặt thời gian, các đơn vị dùng
để đo thời gian trần thế tuyến tính, dạng thức “thời gian trôi chảy có tính chất phù phiếm”, “thời gian của những hiện tượng
chứ không phải là thời gian của những bản
chất”[ii]
cũng khó có thể được áp dụng để đo thời gian tiên cảnh, một dạng thức của thời
gian vũ trụ tuần hoàn, thời gian huyền thoại. Độ sai biệt về thời gian ở hai thế
giới lớn đến mức, một năm Từ Thức ở cảnh tiên bằng tám mươi năm nơi trần thế (Từ Thức tiên hôn lục- Truyền kỳ mạn lục), còn Lưu Thần, Nguyễn
Triệu chỉ sống với hai nàng tiên mười ngày trong núi vậy mà khi trở về, “làng xóm đã linh lạc qua mười đời rồi”[iii]
(Thiên Thai nhị nữ- Tình sử). Thời gian chốn Đào Nguyên có
nét tương đồng với thời gian tiên cảnh bởi trong cách miêu tả của các nhà văn,
những ngôi làng kỳ lạ đó dường như tồn tại trong một chiều không gian khác,
không bị chi phối hay chịu tác động bởi những biến cố lịch sử, xã hội nên con
người ở đó cũng không cần quan tâm đến các đơn vị đo thời gian thực tại. Sự lặp
lại đều đặn của mùa tiết và những hoạt động sống đơn giản trên vùng đất bảo lưu
được hình thái tự cấp tự túc thời nguyên thủy, không có các biến cố đánh dấu sự
thay đổi khiến cho con người ở đó luôn có cảm giác thời gian ngưng đọng lại và
lịch biểu đương nhiên trở thành vô nghĩa. Họ cứ “thấy hoa nở thì chắc là mùa xuân, lá rụng là mùa thu, chẳng biết ngày
nay là triều đại nào, năm nào nữa”. Ông lão tiếp chuyện Từ Dật trong Thiên Thai phỏng ẩn lục (Tiễn đăng tân thoại) sinh năm 1237, thời
Tống Lý Tông, khi gặp Từ Dật thì nhà Nguyên đã bị diệt, nhà Minh đã lên thay đến
năm Hồng Vũ thứ bảy (1375) nhưng ông “chỉ
biết có nhà Tống, chẳng biết đến nhà Nguyên, sao biết được ngày nay đã là triều
Đại Minh”[iv].
Độ mờ nhòe và sai biệt của các chi tiết định vị không- thời gian nơi cõi tiên,
Đào Nguyên gợi nhớ một vùng đất được Trang Tử nhắc tới trong Nam
Những
vùng đất “không biết ở đâu” trong văn chương Trung Hoa và Việt Nam thời trung đại
đều có vẻ đẹp thiên nhiên hoang sơ, hùng vĩ, với “những quả núi nguy nga, ngọn cao vút, đường đi hiểm trở”[vi],
động tiên thì “bồng bềnh ngoài bể cả, dưới
không có chỗ bám bíu như hai núi La Phù tan hợp theo sóng rợn”, “vách đá cao vút nghìn trượng, sừng sững đứng thẳng”[vii]
; đường vào hiểm trở, quanh co nhưng khi tới nơi thì cảnh bình nguyên hiện ra,
“cỏ non xanh rờn như trải thảm”[viii],
khắp nơi tràn ngập hương thơm, ánh sáng, kỳ hoa, dị thảo. Cư dân nơi đó đều có
tâm hồn trong trẻo như pha lê, sống hồn nhiên, thuần phác. Ở tiên cảnh, các vị
thần tiên có “da thịt như băng tuyết,
dáng điệu mềm yếu như người con gái chưa chồng, không ăn ngũ cốc, chỉ hớp gió,
uống sương, nương theo hơi mây, cỡi rồng mà bay ngao du ngoài bốn biển”[ix].
Trong những ngôi làng biệt lập, người thường có thể sống đến 140 tuổi mà diện mạo
chỉ như người năm sáu chục tuổi, tính tình đôn hậu (Thiên Thai phỏng ẩn lục- Tiễn đăng tân thoại), không quan tâm đến
chuyện hưng phế bên ngoài (“Sơn ngoại
hưng dữ phế- Sơn trung giai bất tri”- Hoàng
Mai sơn thượng thôn), sống đơn giản với nhu cầu tối thiểu, “Mặc áo lá sen mà không cóng lạnh- Ăn cơm hạt
thông mà chẳng đói lòng” (Mộng Thiên
Thai phú) ,.. Dù tục hay tiên thì tính tình của họ cũng đều hết sức phóng
khoáng, chẳng hề bị ràng buộc bởi địa vị xã hội hay các quan niệm hôn nhân, đạo
đức phức tạp, cứng nhắc. Giống như những cư dân trong một quốc gia nhỏ bé mà
Lão Tử từng nhắc đến trong thiên 80 của Đạo
Đức kinh, họ không ham sử dụng những khí cụ nhân tạo, không có nhu cầu tích
lũy như con người bị đời sống văn minh tha hóa nên không bao giờ nghĩ đến việc tàn
sát, giành giật, xâm chiếm, hãm hại lẫn nhau.
Tiên
cảnh, Thiên Thai hay Đào Nguyên đều có cơ chế đề kháng, tự bảo vệ bầu không quyển
trong lành của nó, chống lại nguy cơ bị xâm thực, tiêm nhiễm bởi những nền văn
minh nhân tạo. Nó tồn tại biệt lập giữa biển khơi, trên núi cao hay trong đại
ngàn sâu thẳm, những vùng không gian mà xa xưa, sự hạn chế về tầm nhìn và
phương tiện đã khiến cho con người khó lòng khám phá, chinh phục. Không chỉ vậy,
nó tự phong tỏa bằng tầng tầng lớp lớp những hang động, cây cối rậm rạp, sương
mù che lấp để không ai có thể tìm thấy nếu không nhờ chính cư dân của nó dẫn dắt
hay dùng phép thuật mở lối. Nó tạo lập một môi trường khép kín bằng cuộc sống tự
cấp tự túc, nương tựa hầu như hoàn toàn vào sự nuôi dưỡng và bảo vệ của mẹ
thiên nhiên. Nó sử dụng cơ chế chọn lọc những cá thể phù hợp, chỉ cho phép vài
người hiếm hoi được quyền thâm nhập nhưng điều khoản ràng buộc lại hết sức ngặt
nghèo, theo đó, một lần đã quyết định rời đi, động tiên đã khép là dứt khoát
không bao giờ trở lại được nữa. Cơ chế biệt lập, phong tỏa và chọn lọc giúp cho
cõi tiên, Thiên Thai hay Đào Nguyên mãi bảo tồn được vẻ đẹp nguyên sơ của thế
giới tự nhiên vào lúc con người chưa khai thác, hủy hoại nó để phục vụ cho nhu
cầu tiến bộ, văn minh.
3.
Những vùng đất thần tiên, những cộng đồng dân cư còn bảo lưu dấu ấn tổ chức của
thời công xã tự trị nằm ẩn khuất đâu đó giữa miền thiên nhiên hoang sơ, kỳ vĩ là
kết tinh của trí tưởng tượng phong phú và nhân sinh quan yếm thế của lớp ẩn sĩ
Đạo gia muốn thực hiện sự đoạn tuyệt cực đoan với thế giới thế tục. Tuy nhiên,
nếu nhìn nhận hệ tư tưởng Lão Trang với tư cách là một triết thuyết in đậm dấu ấn
tâm hồn và trí tuệ sinh thái phương Đông cổ đại, thì ngoài lớp ý nghĩa nêu
trên, biểu tượng thiên đường xanh trong các tác phẩm chịu ảnh hưởng của hệ tư
tưởng này còn chuyển tải những thông điệp sâu sắc về mối quan hệ giữa thế giới
tự nhiên và con người.
Cõi
tiên, Thiên Thai hay Đào Nguyên chỉ là những biến thể với tên gọi khác nhau của
một biểu tượng thể hiện tinh thần đề cao vẻ đẹp và vai trò quyết định của tự
nhiên đối với sự tồn tại của con người vốn là phần căn cốt của tư tưởng Lão-
Trang. Trong khi Nho giáo quan tâm đến vai trò của con người đối với việc cải tạo
thế giới, xây dựng xã hội thì bản thể luận của triết thuyết Lão Trang lại cố gắng
kéo con người trở về với cội nguồn tự nhiên, tìm lại bản tính tự nhiên của mình
bằng lẽ sống hài hòa với thiên nhiên. Con người, như Lão Tử hình dung, chỉ đóng
vai trò là một phần tử trong tập hợp, một bộ phận trong chuỗi liên kết, tương
tác với các bộ phận khác của một hệ thống hoàn hảo, bền vững được vận hành bởi
một cơ chế mặc định, một kiểu chương trình đã cài đặt sẵn. Cho nên, muốn tồn tại,
con người phải biết thuận theo lẽ tự nhiên, “người phải theo Đất; Đất theo Trời; Trời theo Đạo; Đạo theo Tự nhiên ”[x].
Trang Tử, người học trò xuất sắc của Lão Tử, cũng tha thiết kêu gọi con người
hãy phá bỏ mọi trang sức giả tạo để trở về với sự thuần phác, tự nhiên (Điêu trác phúc phác[xi]).
Dùng khái niệm tự nhiên để chỉ bản tính vốn có của vạn vật, đối lập với những
thứ giả dối, nhân tạo, triết thuyết Lão- Trang đương nhiên phải đề cao vai trò
của thế giới tự nhiên và những vẻ đẹp thuần khiết của thiên nhiên, bởi lẽ, đó
chính là minh chứng sinh động nhất cho sự tồn tại và phát triển của vạn vật
theo căn tính tự nhiên. Như vậy, nếu xét mối quan hệ trung tâm- ngoại biên giữa
thế giới tự nhiên và con người thì hệ tư tưởng Lão Trang là triết thuyết hướng
về phía tự nhiên, lấy thế giới tự nhiên làm trung tâm chứ không phải lấy con
người làm trung tâm. Cho nên, những gì mà các nhà văn chịu ảnh hưởng bởi triết
thuyết này hình dung và miêu tả về cõi tiên, Thiên Thai hay Đào Nguyên đều nằm
trong định hướng đề cao, ngợi ca một hình mẫu lý tưởng, một vẻ đẹp chỉ còn được
nhìn thấy trong những ánh hồi quang hiếm hoi của thời kỳ cổ xưa khi nhân loại
còn sống hài hòa, bình đẳng với muôn loài trong sự che chở, nuôi dưỡng của mẹ
thiên nhiên.
Cõi tiên, Thiên Thai, Đào Nguyên cũng chính là
hình ảnh thiên đường đã mất trong hành trình văn minh hóa của nhân loại. Với
trí tuệ siêu việt, con người luôn muốn tách rời khỏi cội nguồn tự nhiên, nhìn
ngắm, quan sát, tìm hiểu nó như một khách thể, đúc kết những quy luật của nó, nỗ
lực cải tạo nó để phục vụ cho nhu cầu xây dựng những nền văn minh. Tuy nhiên,
cũng chính trên hành trình xa rời, chối bỏ, thậm chí tàn phá, hủy hoại thế giới
tự nhiên để thỏa mãn nhu cầu văn minh hóa, ở bất kỳ thời kỳ nào cũng có những
cá thể bị ám ảnh khắc khoải bởi niềm nuối tiếc những vẻ đẹp đã mất, khao khát
quay trở lại cội nguồn mà mình đã rời xa, nhất là khi con người dần ý thức được
hệ lụy khủng khiếp từ sự tàn phá môi trường, từ việc xây dựng các thiết chế
chính trị, đạo đức, tôn giáo,.. và phát kiến khoa học. Sự xuất hiện của cõi
tiên, Đào Nguyên, Thiên Thai hay “các
hình mẫu như Eden, Arcadia, vùng đất trinh nguyên, đầm lầy ám khí, không gian
hoang dã, man dại”[xii]
trong lịch sử nghệ thuật nhân loại không chỉ cho thấy những nỗ lực nâng cao nhận
thức về vai trò của thế giới tự nhiên ở giai đoạn phát triển đầu tiên của phê
bình sinh thái như Cheryll Glotfelty đã đúc kết mà còn chứng minh cho sự chi phối
của niềm hoài vọng khôn nguôi về một vùng đất còn bảo lưu được vẻ đẹp tự nhiên thuần
khiết vĩnh hằng. Đó là nơi mà con người luôn khao khát tìm về khi cảm thấy chán
ngán, ngột ngạt bởi đời sống văn minh nhân tạo, khi cần kiếm tìm một giải pháp
cân bằng thế giới hay bù đắp sự trống trải, hụt hẫng của tâm hồn.
4.
Từ thập niên 60 của thế kỷ XX, James Lovelock, người được xem là nhà khoa học
đóng vai trò chủ xướng cho giả thuyết Gaia, đã đưa ra ý tưởng cho rằng trái đất
là một “thực thể sống có ý thức”, có
quá trình trao đổi chất, có cơ chế tự điều tiết và cân bằng sinh học để hàng
trăm triệu năm qua, nó vẫn duy trì lượng oxy trong khí quyển, nhiệt độ bề mặt
và hàm lượng muối trong nước biển ở một mức độ tương đối ổn định. Vì là một thực
thể sống có ý thức nên nhiều khả năng trái đất cũng sẽ có cơ chế tự phản vệ khi
nó bị con người lạm dụng các nguồn tài nguyên, tàn phá môi trường đến mức cơ thể
của nó bị hủy hoại trầm trọng, cứ như “nhân
loại là một căn bệnh ung thư” lây nhiễm, di căn vào mọi bộ phận hay giống
như một loại virus thâm nhập, tấn công và phá hủy toàn bộ chương trình vận hành
của hệ sinh thái đến mức không thể khắc phục được nữa. Một trong những giải
pháp mà trái đất có thể chọn lựa là tự “gỡ
bỏ bệnh ung thư ra khỏi chính mình và nhân loại sẽ tuyệt chủng”[xiii]
hay nói cách khác là phải xóa tất cả,
cài đặt lại toàn bộ chương trình để sự cân bằng của tự nhiên được lập lại và thế
giới được tái sinh.
Giả
thuyết Gaia chưa được thế giới khoa học tán đồng vì nhiều lý do nhưng ít nhất,
từ góc nhìn phê bình sinh thái, nó mang lại một gợi ý thú vị nhằm giúp chúng ta
phần nào lý giải được câu hỏi vì sao hình tượng những vùng đất thần tiên bí ẩn
cứ trở đi trở lại trong tư duy nghệ thuật của nhân loại như một ám ảnh day dứt.
Rõ ràng, muốn tái lập trình, tái cấu trúc hệ thống sau khi “gỡ bỏ căn bệnh ung thư” do con người gây
ra, trái đất cần một gói dữ liệu gốc, một mẫu chuẩn còn lưu giữ ký ức và nguồn
gien thuần chất của hệ sinh thái nguyên thủy. Mẫu chuẩn đó phải chăng chỉ có thể
được bảo lưu nơi vùng đất bí ẩn được thực thể sống trái đất bảo tồn trong phần
sâu thẳm nhất của mình? Nếu thực sự là vậy thì những thiên đường bí ẩn trong lịch
sử nghệ thuật nhân loại cũng có thể là cái bóng phản chiếu của một niềm tin mơ
hồ và lãng mạn tồn tại trong tâm thức của những con người thiết tha yêu cuộc sống
tự nhiên trên hành tinh xanh này qua mọi thời đại, rằng trái đất luôn biết tự bảo
vệ một vùng đất nguyên sơ như bảo vệ một mẫu gốc, phần linh hồn trong sáng và
thuần khiết nhất của nó. Chỉ bằng cách đó, trái đất mới có thể tự chữa lành những
vết thương do con người gây ra và để con người dù tham vọng đến mấy cũng không
bao giờ tận diệt được thế giới tự nhiên. Tiên cảnh, Thiên Thai hay Đào Nguyên trong
văn chương Trung Hoa và Việt Nam thời trung đại phải chăng cũng chính là sự thể
nghiệm sinh động cho khả năng tự bảo tồn mẫu gốc, tự tái cấu trúc kỳ diệu của
trái đất vốn đã được dự báo bởi một tư tưởng sinh thái phương Đông cổ xưa mà
không lỗi thời?
NGUYỄN KIM CHÂU
Đã đăng Tạp chí Nghiên cứu Văn học, số 2- 2017
Đã đăng Tạp chí Nghiên cứu Văn học, số 2- 2017
[i] Phần Nam
sơn kinh (Sơn hải kinh) có ghi nhận
các chi tiết liên quan đến một vùng địa lý gồm 14 hòn núi từ núi Thiên Ngu đến
núi Nam Ngu, tổng cộng 6530 dặm, đó là nơi ở của những vị thần có thân rồng, mặt
người, khi tế thần phải dùng lúa nếp và chó trắng- Xin xem Sơn hải kinh, Thế thuyết tân ngữ, Sưu thần ký- Trương Kiến Mai biên
soạn, Duyên Biên nhân dân xuất bản xã, Cát Lâm, Trung Quốc, 2006, trang 9.
[ii] A.JA.Gurêvich, Các phạm trù văn hóa trung cổ, Hoàng Ngọc
Hiến dịch, NXB Giáo dục, Hà Nội, 1996, trang 126
[iii] Phùng Mộng Long, Tình sử, Nguyễn Thụy Ứng (dịch), NXB Văn
hóa Sài Gòn, 2007, Trang 184.
[iv] Cù Hựu và Nguyễn Dữ, Tiễn đăng tân thoại, Truyền kỳ mạn lục,
NXB Văn học, Hà Nội, 1999, trang 73.
[v] Trang
tử, Nam
[vi] Phùng Mộng Long, Tình sử (Truyện Bồng Lai cung nga) , sách đã dẫn, Trang 171
[vii] Cù Hựu và Nguyễn Dữ, Tiễn đăng tân thoại, Truyền kỳ mạn lục,
sách đã dẫn, trang 307
[viii] Vũ Trinh, Lan Trì kiến văn lục (Chuyện Tiên trên đảo), Hoàng Văn Lâu dịch,
Trung tâm văn hóa ngôn ngữ Đông Tây, NXB Thuận Hóa, Huế, 2004, trang 29
[ix] Trang tử, Nam
[x] Nhân pháp địa, địa pháp thiên, thiên pháp đạo, đạo pháp tự nhiên- Lão
Tử, Đạo đức kinh, thiên 25, Phan Ngọc
dịch, NXB Văn học, HN 2001, trang 37.
[xi] Ứng đế vương- Nam Hoa
Kinh nội thiên. Sđd, trang 429.
[xii] Xin xem“Lời giới thiệu”
trong Cheryll Glotfelty, Harold Fromm (edit), The Ecocriticism Reader: Landmarks in Literary Ecology, University
of Georgia Press, 1996, trang xxiii.
[xiii] Các
trích dẫn trong đoạn trên đều lấy từ Rosemary Ellen Guiley, Từ điển tôn giáo và các thể nghiệm siêu việt,
Nguyễn Kiên Trường và nhóm cộng sự dịch thuật, NXB Tôn giáo, HN, 2005, trang
660 và 661.
Ảnh minh họa: Internet
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét